Adriano Roccucci, Stalin and the Patriarch – Orthodox Church and Soviet Power 1917-1958:One of the most curious events in Soviet history is, without doubt, Stalin's shift in attitude towards the Orthodox Church, through of World War II. While, until then, or at least on the eve of the outbreak of the war, the persecutions against priests and believers were continuous, the Soviet state then showed an unprecedented, for its nature, tolerance towards the action of the church.
By Sotiris Dimopoulos
It is certain that Stalin decided on this tactical move because he realized the power of orthodoxy in the people, which had not been bent by repression and atheistic propaganda, and was necessary for him to maintain the morale of the army and society in his difficult hours of war.
At the same time, he had to face the policy of the Nazis, who, although fanatically anti-Christian, opened closed churches and monasteries in the areas of the USSR occupied by them, in order to win over the popular strata. Finally, he saw the possible expansion of Soviet influence into eastern Europe and the Balkans, where Orthodox peoples lived, and a church controlled by him could serve him politically.
Focusing, therefore, on the above event, the Italian historian Adriano Roccucci has published a study entitled "Stalin and the Patriarch, The Orthodox Church and Soviet Power 1917-1958- La Chiesa ortodossa e il potere sovietico 1917 -1958), which has also been released in Russian in 2016, where he presents the complex relationship between church and power during the stormy decades between the October Revolution and Khrushchev's eventual ascendancy.
The importance of his study lies in the rich archival material, and especially in the statistics that he discovered, which present particularly convincingly the reality of the enormous capital of the Orthodox faith in the years of the USSR. Solid historical knowledge of this past also gives us some important keys to understanding what is happening today.
We copy from the presentation in the Italian edition of the book:
"On the night of September 4-5, Stalin received in the Kremlin three metropolitans, who were responsible for the administration of the Russian Orthodox Church. It is only surprising that this meeting took place, since for decades until then the leader of the Soviet state had mercilessly persecuted the Orthodox clergy and believers.
The attack on religion had already been going on for 25 years, and the prelates participating in the meeting were among those who managed to survive the persecutions. During the long and frank discussion Stalin gave his consent to the election of a patriarch, who would lead the Russian church. The issue was that since 1925 the patriarchal throne had effectively become a widow, because the Soviet leaders did not allow the church to elect a new patriarch.
The Patriarch of Moscow and All Russia was elected on September 8, 1943 and was Metropolitan Sergius (Stragorodsky) What caused this change in Soviet religious policy? What were the deep roots of this new alliance between the Orthodox Church and the regime? And why did Stalin decide to revive the patriarchy?' (https://www.einaudi.it/catalogo-libri/storia/storia-contemporanea/stalin-e-il-patriarca-adriano-roccucci-9788806200589/ )
A part of the data and conclusions of Roccucci's book are presented in the text of Alexander Stankevicius, published on Russian websites, and we quote the greater part of it translated into Greek:
Pre-revolutionary period
Orthodoxy in the Russian Empire was the main religion of the majority of the population and the Orthodox Church the strongest of all autocephalous Orthodox Churches. In 1916 the POE had 77,727 churches, chapels and house temples, 478 men's and 547 women's monasteries, 21,330 monks and 73,299 nuns, 117,917 priests, 56 theological seminaries and 4 theological academies (data from Adriano Roccucci, Russian edition, hereafter AR) .
To make a comparison, we must say that at the end of 2017, the POE had 36,878 churches and other places where services are held around the world (900 of them abroad), 462 men's and 484 women's monasteries, 39,414 clergy.
Persecutions against the church in the period 1921-1941
At first the Bolsheviks calculated to defeat Orthodoxy with an iron fist, naively believing that it constituted a sad obscurantism and superstition and could easily dismantle it by administrative and military methods. The ignorance of the Russian peasantry – the main bearers of Orthodoxy in Russia at the time – by the mostly urban Bolshevik leaders was thus revealed. Lenin simply planned to execute all the priests, taking advantage of the famine in the country, which he wrote bluntly:
"For us, this exact moment is not only favorable but also generally the only one, when we can have 99% success in exterminating the enemy and secure the necessary positions for us for many decades. Right now and now only, where in the regions where people are being eaten by hunger and where hundreds if not thousands of corpses lie in the streets, we can (and therefore must) proceed to confiscate church property with the wildest and most merciless energy, without stopping it. repression against any resistance.
We must wage precisely now the most decisive merciless battle against the black centurions of the clergy and crush their resistance with such cruelty that they will not forget it for many decades... The confiscation of property, especially in the richest Lavras, monasteries and churches, must to be carried out with ruthless determination, no doubt without stopping in any way and in the shortest possible time.
The greater the number of representatives of the reactionary bourgeoisie and the reactionary clergy we manage on this occasion to execute the better (Lenin's secret letter to the members of the CP on the events in the city of Shuya and the policy in relation to the church, 19.2.1922 – received from Molotov, who was to have it read by members of the CP and returned.The original text athttp://www.historyru.com/docs/rulers/lenin/lenin-doc63.html#/ overview , here the passage is quoted in AR, p. 42).
The artificial famine caused by the Reds in southern Russia in 1921-22 was used to attack the church and justify this attack in the eyes of the peasants - the Bolsheviks, under the pretext of fighting hunger, confiscated church objects and other assets, to which the faithful responded with acts of resistance. [...]
Wanting to exterminate Patriarch Tycho [since 1917] as soon as possible, the Bolsheviks prosecuted him and imprisoned him, which caused a unique and fierce reaction from the Western countries and the Vatican, who sided with the patriarch. That is why the uncertain position of the Bolsheviks did not allow their reputation to deteriorate. So the imposition of punishment on Tycho was constantly postponed, until he died of exhaustion in his house arrest [he will be released in 1923, and will "sleep" in 1925].
In addition, strong administrative mechanisms of repression were used against the Church. Thus, believers and priests were deliberately taxed heavily, their civil rights were taken away, they did not receive food stamps, their children did not have the right to receive secondary and higher education. In schools, these children were made fun of by the teachers.
Since 1930, priests had to hand over 75% of "unearned income" to the state treasury. The maintenance of the churches themselves became more and more expensive – the regime deliberately increased the taxes on the premises, utilities, fire insurance, security costs, so that the faithful were eventually forced to close the parishes.
Administrative and financial measures were combined with legal restrictions on the activity of religious organizations – initially the Constitution provided for the possibility not only of the practice of worship but also of some external, missionary activity (referred to as propaganda).
In 1929, at the 24th All-Russian Congress of Soviets, an amendment was introduced to Article 4.1 of the 1925 Constitution of the RSFSR, according to which the activity of religious organizations was limited only to the exercise of worship and only within the churches, depriving believers of the possibility of preaching, not to speak of the teaching of religion in school or the training of new priests.
From a legal point of view, what was defined as "freedom of religious and anti-religious propaganda", after the amendment, was called "freedom of religious belief and anti-religious propaganda".
Another tactic of the Bolsheviks in the war with the ideological enemy was the division of the Church into groups hostile to each other, that is, a game on the accumulated contradictions in the church. The Bolsheviks actively contributed to the schisms of the Orthodox Church into Renewals, Gregorians, Josephites, etc.
Led by Alexander Vedensky, the Renovators, the most powerful schismatic organization under the protection of the state, followed the line of supporting Soviet power and were able to take under their jurisdiction a significant part of the parishes. The normal Church went illegal, the priests were arrested, the temples were closed.
However, despite efforts to eradicate religion from society, the Communists could not fulfill the principles of Marxism-Leninism. According to the Registry data, in 1928 57.8% of births and 66.7% of deaths were accompanied by religious ceremonies. 49% of high school students believed in God, according to the 1928 survey of 120,000 people.
The Anti-Religious Committee of K.E. of the PKK (b.) announced the percentage of believers at 80% of the total population in the USSR. In fact, even 5-6% of party members were sanctioned for participating in religious ceremonies.
The census of January 6, 1937, which included the question on religious belief, proved the failure of the communists' anti-religious policy. Of the 97 million 521 thousand surveyed Soviet citizens, 55 million 278 thousand (56.7%) considered themselves believers. Of these, 75.3% or 41 million 621 thousand described themselves as Orthodox.
We must take into account that in the conditions of permanent terrorism there would be many who would answer the question about faith in the negative for reasons of security. The planned 1937 eradication of religion from Soviet society failed completely, forcing the Bolsheviks to act with greater determination to achieve once and for all "the final overcoming of religious prejudices".
At the same time, the Union of Atheists was facing serious problems. 10 of its 13 editions have been discontinued. Of the 50 thousand nuclei of the Union, which were functioning in 1932, "almost all were dissolved" in 1937. Of the 7 million members within 5 years, 350-400 thousand remained. In this way, even in conditions of persecution against the faith, when identification with atheism entailed various social and economic privileges, the people preferred to maintain their faith.
The repression of the period 1937-1938 was designed to solve the problem of the dominance of religion in society, as previous persecutions and the action of the Union of Atheists had failed. The business was terrifying. In Butovo [Moscow region] alone, 7 Orthodox high priests were executed (a total of 20,761 people were killed there). The Moscow Patriarchate's Commission for Restoration put the number of those persecuted for their faith up to 1941 at 350,000 people.
Of these, 150,000 were arrested and 80,000 were executed. Other data (the estimate of the working group on the neo-martyrs of the POE at the Institute of St. Tycho) raise the victims for the faith in the years of Soviet power from 500 thousand to 1 million. In 1939 there were less than 1,000 open churches left - 97.6% of those operating in 1916 had closed (AR, pp. 112-113).
The persecution continued in 1940-1941, after the expansion of the USSR to Poland, the Baltic and Moldavia. In 1941, on the territory of the USSR, not counting the newly acquired territories, there remained about 400 churches, while in 25 regions of the RSFSR there was not a single church.
The period of World War II
The beginning of the war was met by the land of the once magnificent white bell towers with hardly a bell tolling. The war changed everything – just as it changed Church-Bolshevik relations in 1943.
"Certainly atheism remains the basis of the program, we do not depart from it, that religion is opium. But we have to do it in a softer way. The main thing in any case is the propaganda, the explanation... according to the Constitution, we recognize the Church. We are not at war with her," declared Mikhail Kalinin, president of the Supreme Soviet of the USSR.
The German occupation of large areas of the USSR led there, initially, to a religious renaissance. There is talk of thousands of churches. According to the data of the Council for the Affairs of the Russian Orthodox Church (ROCE) almost 9,400 churches were opened and operated in the occupied territories, and an additional 60 monasteries. The monks were 2,000 in Russia and 5.4 thousand in Ukraine.
Of course the Nazis did not do this out of their good heart, but they calculated to use this opposition for propaganda and gaining the trust of the population (in Germany itself and in occupied Poland Christianity was persecuted).
In any case, the fact remains – the war became the cause of religious revival, and the Soviet leadership, which in 1943 had before it open prospects for territorial expansion, had to change its relationship with the Church.
All the more, that the church itself appeared during the war with very patriotic positions, developing a wide activity in helping the wounded, collecting money for the front (300 million rubles), and was even able to finance the creation of a full armored formation in name of Dmitry Donsky.
For this reason, Stalin, in September 1943, met personally with three Orthodox hierarchs, was interested in the needs of the church and ordered his subordinates to create the conditions for the resumption of the church's activity, in these contexts in which agreed at the meeting. Then the hierarchs, who survived the persecutions, elected Sergius as Patriarch.
Relations with the Church after 1943 were regulated by the Council for ROE Affairs, under the leadership of Georgy Karpov, and were intended to build trusting relations with the patriarch and prevent excesses on the part of local authorities against the faithful. The politics of the clergy now was diametrically opposed to that of the 1930s.
Instead of splitting the Church into conflicting groups, the state in every way tried to unite all Russian Orthodoxy under the patriarch of Moscow, at the same time helping to strengthen its influence in relation to the rules established for the patriarch in the local synod of 1918 .
The state in this way saved forces, because for the control of the powerful religion it was simpler to rely on one person, instead of many groups and even more so if they were illegal. Nevertheless, the Church remained completely dependent on the moods of the authorities, and indeed did not have its own legal entity.
When the Soviet army liberated the Nazi-occupied areas, it was not possible to restart the persecution of religion in the spirit of the 1920s-1930s. It would be something that would damage Soviet power both from the point of view of the population and the international community.
The situation was complicated for the defenders of atheism by the fact that the victory in the war extended the sphere of influence of the USSR to vast areas of Eastern Europe, where millions of Slavs and Orthodox lived.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη θέση που είχε η Σοβιετική Ένωση ως χώρα απελευθερώτρια, το κράτος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την Ορθοδοξία για την ενίσχυση της σοβιετικής εξουσίας και την εφαρμογή ενός νέου σχεδίου του Στάλιν με την μετατροπή της Μόσχας σε παγκόσμιο κέντρο της Ορθοδοξίας.
Προβλέφθηκε να δημιουργηθεί στη Μόσχα στο πρόσωπο του πατριάρχη το αντίβαρο ή ακόμη ένα εναλλακτικό κέντρο απέναντι στον Πάπα, ο οποίος ενεργώς πολεμούσε τον κομουνισμό σε συμμαχία με τα δυτικά καθεστώτα.
Δεδομένου ότι υπό την εξουσία των σοβιέτ βρέθηκαν τόσο σημαντικές ορθόδοξες χώρες, όπως η Βουλγαρία, Ρουμανία, Σερβία (Γιουγκοσλαβία), θα έπρεπε να είναι κάποιος πολύ επίμονος λενινιστής για να μην εκμεταλλευθεί τέτοια ευκαιρία.
Την δεκαετία του 1940, η σοβιετική εξουσία αποφάσισε να απωθήσει την ιδεολογία σε δεύτερο πλάνο, δίδοντας προτεραιότητα στον πραγματισμό και στον πατριωτισμό. Οι αλλαγές υιοθετήθηκαν και από τους Ορθοδόξους στο εξωτερικό.
Για παράδειγμα, ο Σέρβος πατριάρχης Γαβριήλ είπε ευθέως ότι «τα πρωτεία στον ορθόδοξο κόσμο πρέπει να ανήκουν στο Πατριαρχείο της Μόσχας, και η Ρωσική Εκκλησία πρέπει να γίνει η μητέρα όλων των σλαβικών εκκλησιών» (AR, σελ. 253)
Από τι 31 Ιανουαρίου έως τις 4 Φεβρουαρίου 1945 στη Μόσχα πραγματοποιήθηκε τοπική σύνοδος, κατά την οποία εκλέχθηκε νέος Πατριάρχης ο Αλέξιος, και υιοθετήθηκε η απόφαση για τους «Κανονισμούς για τη Διοίκηση της ΡΟΕ».
Στη Σύνοδο έλαβαν μέρος 171 αντιπρόσωποι από την ΕΣΣΔ και την Αμερική, από τους οποίους 4 μητροπολίτες, 13 αρχιεπίσκοποι, 29 επίσκοποι, 3 αρχιμανδρίτες, 2 ηγούμενοι, 68 πρωθιερείς, 8 ιερείς, 2 διάκονοι, 4 μοναχοί και 38 λαϊκοί. Στη σύνοδο παραβρέθηκαν οι πατριάρχες της Αλεξανδρείας, της Αντιοχείας και της Γεωργίας.
Στις 22 Αυγούστου 1945 το Συμβούλιο των Λαϊκών Αντιπροσώπων ενέκρινε ψήφισμα, στο οποίο απαριθμούνται τα νέα δικαιώματα της ρωσικής Εκκλησίας:το Πατριαρχείο, οι επαρχίες, οι ενορίες και οι μονές έπαιρναν περιορισμένα νομικά δικαιώματα.
Τώρα μπορούσαν, παίρνοντας την άδεια του Συμβουλίου για υποθέσεις της ΡΟΕ να αποκτήσουν μεταφορικά μέσα, να κατασκευάζουν εκκλησιαστικά είδη, να τα πουλούν, να νοικιάζουν, να κατασκευάζουν και να αγοράζουν χώρους για τις ανάγκες τους, και επίσης να ανοίξουν λογαριασμό στην κρατική τράπεζα της ΕΣΣΔ.
Απευθείας στον πατριάρχη, έπειτα από τη συζήτηση με τον Στάλιν το μοιραίο 1943, είχαν δοθεί ήδη μεταφορικό μέσο, κατοικία και προμήθεια τροφίμων (ανάλογα με αυτά που λάμβανε η σοβιετική νομενκλατούρα).
Ταυτόχρονα καθορίστηκαν οι κάτωθι κανόνες για την τέλεση λειτουργιών και ιερών μυστηρίων:
· Λειτουργίες τελούνται μόνο εντός των ναών και των οίκων προσευχής.
· Όλες οι συνελεύσεις της εκκλησιαστικής κοινότητας πραγματοποιούνται εντός των ναών.
· Οι θρησκευτικές πομπές τελούνται μόνον γύρω από τους τοίχους των ναών.
· Οι πομπές, οι τελετές, οι κηδείες με πομπή μέχρι το νεκροταφείο, αν πραγματοποιούνται εκτός των ορίων του ναού, γίνονται μόνον με την άδεια των τοπικών αρχών.
· Ανεμπόδιστη κωδωνοκρουσία (θυμίζουμε ότι τις παραμονές του πολέμου είχε απαγορευτεί)
· Διενέργεια θρησκευτικών τελετών εντός των οίκων των πιστών.
· Διοργάνωση συνεδρίων του κλήρου και των λαϊκών από τους επισκόπους, μόνον με την άδεια των αρχών.
Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι μπολσεβίκοι περιόρισαν τη δραστηριότητα της Εκκλησίας αποκλειστικά στη τέλεση λειτουργιών, χάνοντας τη δυνατότητα να κάνουν κοινωνική δραστηριότητα, με την οποία ασχολείτο για αιώνες.
Έτσι στην Εκκλησία απαγορευόταν:να δημιουργεί Ταμεία Αλληλοβοήθειας, Φιλανθρωπικά Ιδρύματα, Συνεταιρισμούς, να οργανώνει μαθήματα και κύκλους μάθησης χωρίς την άδεια του Συμβουλίου, να έχει δημόσιες βιβλιοθήκες, σανατόρια, πολυκλινικές, να οργανώνει εκδρομές, παιδικές χαρές, συναντήσεις νέων, γυναικών και παιδιών, να διδάσκει θρησκευτικά στα σχολεία και στα νηπιαγωγεία.
Η μεταπολεμική περίοδος
Το 1946 επεστράφη στη ΡΟΕ τμήμα της Ιεράς Λαύρας της Αγίας Τριάδας και Αγίου Σεργίου του Ραντονέζ, που είχε κλείσει το 1920, και τα λείψανα του Αγίου Σεργίου, που αποτελούσε ένα σοβαρότατο βήμα εκ μέρους του κράτους, γιατί η επιστροφή μονών και κειμηλίων είχαν τρομερή συμβολική σημασία όχι μόνον από καθαρά θρησκευτικής απόψεως αλλά και ως εθνικά σύμβολα.
Το 1947 οι μπολσεβίκοι επέστρεψαν στους πιστούς τα λείψανα του αγίου Αλεξίου, Μητροπολίτου Μόσχας, που αποτελούσε μια υπολογισμένη πολιτική κίνηση -τα λείψανα ήταν τοποθετημένα Καθεδρικό Ναό των Θεοφανίων, στον οποίο επρόκειτο να πραγματοποιηθεί λειτουργία κατά τη διάρκεια της προγραμματισμένης συνόδου των επικεφαλής και εκπροσώπων των Εκκλησιών.
Το 1948 στη Μόσχα διεξήχθη η επίσημη, λόγω της σύνθεσής της, συνάντηση των προκαθημένων και των εκπροσώπων των τοπικών ορθόδοξων εκκλησιών προς τιμήν των 500 ετών της αυτοκεφαλίας της ρωσικής εκκλησίας. Στη συνάντηση συμμετείχαν 11 από 13 αυτοκέφαλες εκκλησίες.
Είναι σημαντικό σημειωθεί ότι αυτό συνέβη εν μέσω μιας εχθρικής προς τη θρησκεία μπολσεβίκικης εξουσίας, η οποία εννοείται ότι χρησιμοποίησε την Εκκλησία για τις δικές της στοχεύσεις στην εξωτερική πολιτική. Παρ’ όλα αυτά, η πρόοδος ήταν προφανής – αν το 1941 στη χώρα υπήρχαν λιγότερο από 1.000 εκκλησίες, το 1948 λειτουργούσαν ήδη 14.329.
Οι σχέσεις αυτές συνεχίστηκαν με μικρά διαλείμματα μέχρι το 1958. Ωστόσο, τα χρόνια της σταθερότητας για την Εκκλησία μπορούμε να πούμε ότι τελείωσαν ήδη επί Στάλιν το 1948-1949. Αφορμή γι’ αυτό στάθηκε ένα επεισόδιο στην πόλη Σαράτωφ στις 19 Ιανουαρίου 1949 κατά τη διάρκεια των εορτής των Φώτων.
Κατά την τελετή, στην οποία λάμβαναν μέρος 30.000 άνθρωποι περίπου, σχεδόν 500 πιστοί διαφόρων ηλικιών βούτηξαν στα παγωμένα νερά του ποταμού, σύμφωνα με τις ρωσικές παραδόσεις. Το γεγονός αυτό αποθανατίστηκε από τους φωτογράφους που ήταν παρόντες. Οι σοβιετικοί αξιωματούχοι, όμως, εξέλαβαν το γεγονός ως «διάδοση πορνογραφίας» και μαζικό γυμνισμό.
Έπειτα απ’ αυτό, στις 19 Φεβρουαρίου, στο σοβιετικό τύπο, εμφανίστηκε ένα άρθρο με τον τίτλο «Το βάπτισμα του Σαράτωφ», με αντιθρησκευυτικό περιεχόμενο. Το πατριαρχείο αντέδρασε ανησυχώντας ότι η εύθραυστη «εκεχειρία» θα καταρρεύσει με αυτό το γεγονός, στέλνοντας οδηγίες σχετικά με τους κανόνες της διεξαγωγής των εορτών εντός των ναών, καθώς επίσης προβαίνοντας σε αλλαγές προσωπικού .
Από το 1949 συνέβησαν αλλαγές στην πολιτική του Συμβουλίου για τις υποθέσεις της ΡΟΕ. Πλέον δεν ήταν ευνοϊκά προδιατεθειμένο απέναντι στο θέμα της αδειοδότησης για την τέλεση των εορτών. Οι δημόσιες πρωτοβουλίες θρησκευτικού χαρακτήρα περιορίστηκαν εντός των εκκλησιών. Εκκλησίες και σεμινάρια δημιουργούνταν πολύ αραιότερα, και ο αριθμός τους, επιπλέον, άρχισε και πάλι να μειώνεται.
Με ιδιαίτερα έντονο τρόπο πλήγηκαν οι μονές, που από το 1945 έως το 1952 μειώθηκαν κατά 31, ενώ ο αριθμός των μοναζόντων παρέμεινε περίπου ο ίδιος. Ωστόσο, μέχρι να αποκτήσει απόλυτη εξουσία ο Χρουστσώφ γίνεται λόγος μόνον για τον περιορισμό των ήδη περιορισμένων ελευθεριών της Εκκλησίας και όχι για ολοκληρωτική επίθεση στην θρησκεία ανάλογη με αυτή της δεκαετίας του 1920. Παρ’ όλα αυτά το 1948-1949 έκλεισαν 561 ναοί.
Περίοδος του Χρουστσώφ
Το 1954 η ΚΕ του ΚΚΣΕ εξέδωσε το διάταγμα «Για τις μεγάλες αδυναμίας στην επιστημονική αθεϊστική προπαγάνδα και τα μέτρα για την βελτίωση της» και την έκθεση «Για της μεγάλες ελλείψεις στην επιστημονική, αντιθρησκευτική προπαγάνδα». Τα έγγραφα ήταν αφιερωμένα στην αύξηση της επιρροής της θρησκείας και στην αποτυχία της αθεϊστικής προπαγάνδας.
Παρά την έγκριση του Χρουστσώφ οι ιδέες που παρουσιάστηκαν σε αυτά τα κείμενα για την επανάληψη της επίθεσης στη θρησκεία έπρεπε να μπουν στο ράφι λόγω της εσωτερικής πολιτικής διαμάχης για τη θέση του Στάλιν.
Όταν τη μάχη των σοβιετικών ελίτ την κέρδισε ολοκληρωτικά ο Χρουστσώφ (το 1958) και το κόμμα (επί των «κρατικών» που εκπροσωπούνταν από τον Μαλενκώφ [να σημειωθεί ότι παραγκωνισμένος ηγέτης στράφηκε αργότερα στην Ορθοδοξία]), η ιδεολογία πέρασε εκ νέου σε πρώτο πλάνο και οι διώξεις επαναλήφθηκαν, αν και όχι σε τόσο σκληρή μορφή όπως τη δεκαετία του 1930.
Έκτοτε, μέχρι και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, οι διώξεις αυτές, που εκδηλώνονταν κυρίως με διοικητικές και νομικές μεθόδους, η Εκκλησία και οι πιστοί πλέον δεν αισθάνονταν αυτή τη σταθερότητα, η οποία έτυχε να συμβεί με την συγκυρία του 1943.
Το 1961 έκλεισε ακόμη και η Λάβρα των Σπηλαίων στο Κίεβο – κάτι που δεν το τόλμησαν οι όψιμοι σταλινιστές. Τα μοναστήρια σχεδόν έπαψαν να υπάρχουν, μιας από το 1959 έως το 1960 έκλεισαν 28 από τις 57 μονές.
Επανήλθαν οι λησμονημένες οικονομικές μέθοδοι της δεκαετίας του 1920, αυξήθηκαν οι φόροι για την πώληση των κεριών, που ήταν βασική πηγή εσόδων για την Εκκλησία -στα τέλη της σταλινικής περιόδου δεν έμπαιναν σοβαρά εμπόδια στα έσοδα των ενοριών. Ξεκίνησε η αφαίρεση βιβλίων από τις εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες.
Στο στόχαστρο βρέθηκε και ο Κάρπωφ, καθώς του χρεώθηκε ευνοϊκή μεταχείριση προς τη θρησκεία λόγω των σχετικά σταθερών σχέσεων Εκκλησίας και κράτους τη δεκαετία του 1940. Άρχισε πάλι το κλείσιμο των εκκλησιών. Μόνον κατά το έτος 1961 έκλεισαν 1.938 εκκλησίες! Έκλεισαν τα 5 από τα 8 σεμινάρια, ενώ στα υπόλοιπα γινόταν δύσκολη η εισδοχή, που είχε ως αποτέλεσμα το 1964 ο αριθμός των σπουδαστών των σεμιναρίων να μειωθεί κατά 4 φορές σε σχέση με το 1958.
Το 1961 το πρόγραμμα που ενέκρινε το 22ο συνέδριο του ΚΚΣΕ προέβλεπε την οικοδόμηση στη χώρα του κομουνισμού, κάτι που περιλάμβανε την εντατικοποίηση της αντιθρησκευτικής εκστρατείας. Η πρόοδος βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, έτσι ώστε το 1965 στη χώρα μειώθηκαν οι εκκλησίες κατά 5.863. Με τέτοια πλούσια κληρονομιά ο Χρουστσώφ παρέδωσε τη χώρα στον Μπρέζνιεφ, στην περίοδο του οποίου η ορμή της κομμουνιστικής αντιθρησκευτικής μέθης μειώθηκε αρκετά.
Η αντίδραση των πιστών
Συχνά διαβάζουμε ότι οι πιστοί υπέκυψαν ενώπιον των μπολσεβίκων, αν και θα μπορούσαν να αντισταθούν μέχρι τέλους, όπως συνέβη στα πιο ανήσυχα χρόνια των δεκαετιών 1920-1930. Κι όμως αυτό δεν συνέβη. Κατά πρώτον, όταν το 1943 καθορίστηκαν τα πλαίσια της νέας πολιτικής των σχέσεων κράτους εκκλησίας, κανείς δεν έτρεφε αυταπάτες. [...]
Το γεγονός ότι μετά το 1943 ο Πατριάρχης και οι άλλες ιεράρχες προτιμούσαν να τοποθετούν στην διοίκηση των διαφόρων εκκλησιών ανθρώπους οι οποίοι που είχαν εκπαιδευτεί στην προεπαναστατική Ρωσία και οι οποίοι είχαν βιώσει τις διώξεις, αποδεικνύει ότι κατανοούσαν την κατάσταση.
Στην πραγματικότητα, οι διώξεις στο βιογραφικό του υποψηφίου ήταν ένα είδος δείκτη αξιοπιστίας. Αναλογικά και με την χειροτονία των νέων ιερέων οι οποίοι ήταν σε έλλειψη, προτεραιότητα είχαν όσοι είχαν υποστεί διώξεις και είχαν εργαστεί στην εκκλησία με οποιονδήποτε τρόπο μέχρι την επανάσταση – δηλαδή χειροτονούσαν όχι τόσο τους εκπαιδευμένους και μορφωμένους, όσο απλούς νεωκόρους, ψάλτες και άλλους εργάτες του ναού, οι οποίοι μπορεί και να μην καταλάβαιναν από λειτουργία και θεολογία, αλλά ήταν πραγματικοί ορθόδοξοι.
Αυτό εξάλλου αποτέλεσε την αιτία της πτώσης της ποιότητας των ιερωμένων της Εκκλησίας – πολλοί απλώς σκοτώθηκαν από τους μπολσεβίκους και η εκπαίδευση νέων στελεχών της εκκλησίας δυσκολευόταν από την πολιτική κατάσταση στη χώρα. Οι συνέπειες αυτής της ζημιάς, που προκάλεσαν οι κομουνιστές, είναι ακόμη και σήμερα διακριτές.
Δεν παρέμειναν οι πιστοί άπραγοι έως το 1943. Μόνον το 1930, από τις 13.754 αγροτικές διαμαρτυρίες, στις οποίες συμμετείχαν 2,5 εκατομμύρια, 1.487 περιπτώσεις σχετίζονταν με το κλείσιμο εκκλησιών και αφαίρεση των καμπαναριών (AR, σελ. 88).
Η κλίμακα της καταστολής και ο αριθμός των κληρικών και λαϊκών που κλείστηκαν σε φυλακές ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι δεν φοβούνταν τους μπολσεβίκους, ούτε τον ίδιο τον θάνατο. Με το δικό τους τρόπο διαμαρτύρονταν, με τη δράση τους στην παρανομία και με το φαινόμενο των «περιφερόμενων ιερέων».
Αυτοί ήταν συνηθισμένοι ιερείς, που δεν είχαν ενορία, αλλά τριγύριζαν, κρυφά από τις αρχές, στα χωριά και τελούσαν τελετές και ιερά μυστήρια σε συνάξεις πιστών. Αν δεν υπήρχε ιερέας, τότε οι απλοί λαϊκοί μπορούσαν να βρουν έναν τέτοιο βαπτισμένο ενορίτη, ο οποίος κάτι καταλάβαινε από λειτουργεία και μυστήρια.
Η αύξηση της θρησκευτικότητας μετά το 1943 αποδεικνύει ότι η πίστη δεν είχε χαθεί, και ότι οι χριστιανοί ήταν έτοιμοι να τελέσουν τις θρησκευτικές τελετές χωρίς καμία εγγύηση για την ασφάλειά τους. Το Πάσχα 19 Απριλίου 1944 στη Μόσχα στους 30 ναούς που ήταν ανοιχτοί τη Θεία Λειτουργία παρακολούθησαν 120.000 άνθρωποι. Στην περιφέρεια της Μόσχας 148.000. Το 1943 ήταν μόνον 95.000.
Το μεγαλύτερο ποσοστό στις τελετές αυτών των μοιραίων ετών αποτελούσαν γυναίκες (75%), ηλικιωμένοι (50%), αλλά και στρατιώτες και αξιωματικοί του Κόκκινου Στρατού.
Η παρουσία στρατιωτικών στις τελετές, πεινασμένων για πνευματική τροφή στα χρόνια του πολέμου, ακυρώνει την άποψη ότι ο Κόκκινος Στρατός ήταν ουσιαστικά αθεϊστικός. Υπήρχαν ιερείς ακόμη και στο μέτωπο του πολέμου, όπου «… με συμπάθεια άκουγαν τον ιερέα οι αξιωματικοί, τους έκανε εντύπωση, και έγιναν πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις». (AR, σελ. 174).
Στα επόμενα χρόνια οι πασχαλινές λειτουργίες στις πόλεις αυξήθηκαν – το 1949 στη Μόσχα συμμετείχαν 215.000 πιστοί, την Μεγάλη Πέμπτη 120.000. Στο Κίεβο την ίδια χρονιά, στην ίδια εορτή, συμμετείχαν 100-150.000, στο Ριαζάν 15.000 (σε 2 εκκλησίες!), στο Βορόνιεζ 10.000, στο Μινσκ 7.000, στη Ρίγα 8.000.
Ο αντίχτυπος στην αναθέρμανση των σχέσεων εκκλησίας και κράτους εντυπωσιάζει με το μέγεθός του. Πιθανώς εξέπληξε και τους μπολσεβίκους, που δεν ανέμεναν τέτοια εξέλιξη. Το κράτος βομβαρδιζόταν από αιτήματα, υπογεγραμμένα από πολίτες, για άνοιγμα εκκλησιών.
Το πρώτο εξάμηνο του 1944 έγιναν 3.045 τέτοιες αιτήσεις. Ωστόσο, η πλειοψηφία αυτών απορρίφθηκε. Η δήθεν λαϊκή εξουσία αγνόησε τα αιτήματα, που είχαν υπογραφεί από χιλιάδες ανθρώπους. Για παράδειγμα στο αίτημα για άνοιγμα εκκλησίας στην Αυτόνομη Δημοκρατία του Μάρι είχαν συγκεντρωθεί 2.617 υπογραφές.
Οι άνθρωποι ήταν έτοιμοι να αναλάβουν όλα τα έξοδα για το άνοιγμα των εκκλησιών (και ήταν χρόνια πολέμου!), αλλά το κράτος δεν ήταν έτοιμο, ακόμη και στις συνθήκες μιας νέας εκκλησιαστικής πολιτικής, να φιλελευθεροποιήσει την θρησκευτική ζωή εντός αυτών των ορίων. Τα επόμενα χρόνια τα αιτήματα αυξήθηκαν.
Το 1946 μόνον από 3 περιοχές και μόνον από 24 νόμους της χώρας το Συμβούλιο για τις υποθέσεις της ΡΟΕ έλαβε άνω των 7 χιλιάδων αιτημάτων μέσω των ονομαζόμενων «αιτούντων- πιστών», οι οποίοι πήγαιναν οι ίδιοι στη Μόσχα με αναφορά εκ μέρους ομάδας πιστών.
Συνολικά από το 1943 έως το φθινόπωρο του 1946 έφθασαν 16.275 αιτήματα, και από το 1946 μέχρι το τέλος του 1947 άλλα 4.414. Για κάθε αίτημα είχαν υπογράψει εκατοντάδες και χιλιάδες πιστοί, πολίτες της ΕΣΣΔ.
Ωστόσο, το κράτος μεγάλο τμήμα αυτών των αιτημάτων το απέρριπτε. Από το 1944 μέχρι το 1947 απορρίφθηκαν 15.567 αιτήματα, δηλαδή το 75,2%. Την περίοδο 1944-1949 μόνον 20-25% των αιτημάτων για άνοιγμα εκκλησιών εγκρίθηκε από το Συμβούλιο για τα θέματα της ΡΟΕ.
Αν και δεν ετίθετο ζήτημα υλικών προβλημάτων, καθώς για την ικανοποίηση ήταν αρκετό να χρησιμοποιηθούν τα κλειστά και αχρησιμοποίητα εκκλησιαστικά κτίρια, τα οποία στην ΕΣΣΔ ήταν περίπου 15,5 χιλιάδες, από τα οποία στη ΡΣΟΣΔ πάνω από 14,5 χιλ.
Είναι πιθανό να υπήρχε μια ειλημμένη από τα πριν απόφαση, για την ικανοποίηση για παράδειγμα όχι παραπάνω από το ένα τέταρτο των αιτημάτων. Πρέπει να σημειωθεί ότι γενικά αυτή η πολιτική κινείτο στη ρότα της στρατηγικής για την σταδιακή απονέκρωση της θρησκείας – ακριβώς αυτό ήλπιζαν οι μπολσεβίκοι, κατανοώντας ότι με τη βία δεν θα πετύχαιναν να εξοντώσουν την ρωσική εκκλησία.
Τέλος, ακόμη μια μαρτυρία της ζωντανής χριστιανικής πίστης των πολιτών συνίσταται στη στατιστική για τους σπουδαστές στα σεμινάρια. Από τους 633 συμμετέχοντες στα σεμινάρια και στις ακαδημίες το 1951, θα δούμε ότι το 80,5% ήταν νέοι κάτω των 30 ετών, δηλαδή γεννημένοι μετά την επανάσταση.
Απ’ αυτούς το 80% είχαν πτυχία μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης. Μόνον το 14,6% προερχόταν από οικογένειες ιερωμένων (AR, σελ. 363). Αυτό είναι πολύ σημαντικό να το σημειώσουμε, καθώς η ιερατική καριέρα σε μια αθεϊστική κοινωνία ήταν, για να το θέσουμε ήπια, τολμηρή και πρωτότυπη επιλογή.
Μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι σε αυτές τις συνθήκες οι άνθρωποι διάλεγαν το δρόμο του κληρικού, ως επί το πλείστον, λόγω ειλικρινούς πίστης και όχι καριερισμού. Την ίδια ώρα το κόμμα γέμιζε από καριερίστες, κι αυτό προκαθόρισε το ότι το ΚΚΣΕ δεν υπάρχει πλέον αλλά η ΡΟΕ υπάρχει.
Η Στατιστική που μιλά από μόνη της
Σύμφωνα με τα δεδομένα του Συμβουλίου για τις υποθέσεις της ΡΟΕ, την 1 Αυγούστου 1944 στην ΕΣΣΔ, εκτός τις περιοχές της Βαλτικής, λειτουργούσαν 8.809 εκκλησίες. Το μεγαλύτερο τμήμα τους, βρισκόταν, κυρίως, στις περιοχές, που πριν κατείχαν οι Γερμανοί, και πρωτίστως στην Ουκρανία και στην Μολδαβία.
Για να γίνει σύγκριση, στο νομό της Οδησσού υπήρχαν 500 εκκλησίες, ενώ στη Μόσχα συνολικά 187. Το 1948 η ΡΟΕ διέθετε 11.876 δηλωμένους ιερείς, 1.255 διακόνους, 14.329 ανοιχτές εκκλησίες. Παράλληλα, το 1947 είχε και 17.568 ιεροδιακόνους, ιεροψάλτες, λογιστές, φύλακες και άλλους που υπηρετούσαν τις εκκλησίες, και ακόμη 75 χιλιάδες μέλη των ενοριακών συμβουλίων.
Ωστόσο, αυτά τα νούμερα δεν πρέπει να τα εκλάβουμε ως δουλειά των κομουνιστών. Αρκεί να δούμε τα παρακάτω στοιχεία:3.021 (21%) των εκκλησιών δεν είχαν κλείσει ποτέ (οι περισσότερες γιατί ήταν στις νεοαποκτημένες περιοχές της ΕΣΣΔ), 2.491 εκκλησίες (17,4%) πέρασαν αναγκαστικώς στην ΡΟΕ από τους ελληνο-καθολικούς [Ουνίτες].
Το μεγαλύτερο τμήμα τους είναι οι εκκλησίες που άνοιξαν στα χρόνια της γερμανικής κατοχής στις περιοχές που έλεγχε η Βέρμαχτ – 7.547 εκκλησίες (52,7%). Οι μπολσεβίκοι επέτρεψαν να ανοίξουν εκ νέου μόνον 1.270 εκκλησίες ή 8,8% ανάμεσα στα έτη 1944-1947.
Η εικόνα της κατανομής των εκκλησιών ανά περιφέρεια της ΕΣΣΔ είναι ενδεικτική:το 87,7% των εκκλησιών βρισκόταν στις περιοχές της χώρας, οι οποίες είχαν κατακτηθεί κατά τον πόλεμο από τους Γερμανούς. Η πλειοψηφία τους ήταν στην Ουκρανία -8.931, ή το 62,3%.
Η Ρωσία ήταν στη δεύτερη θέση με μεγάλη απόσταση -3.217 εκκλησίες ή το 22,5%. Στην τρίτη θέση ήταν η Λευκορωσία με 1.051 εκκλησίες (7,3%). Στην τέταρτη θέση ήταν η Μολδαβία με 612 εκκλησίες (4,3%). Στις τρεις βαλτικές δημοκρατίες υπήρχαν 335 εκκλησίες (2,3%) και στις υπόλοιπες δημοκρατίες 183 εκκλησίες (1,3%).
Η Ρωσία (ΡΣΟΣΔ) ήταν η χώρα που είχε πληγεί περισσότερο απ’ όλες, απ’ όσες ήταν στην πρώην Ρωσική Αυτοκρατορία. Εδώ οι απώλειες μεταξύ των πιστών, των εκκλησιαστικών κτιρίων, της πολιτιστικής κληρονομιάς ήταν οι μεγαλύτερες.
Αυτό το αποδεικνύει ότι μόνον το 5,4% από τους ανοικτούς ναούς που υπήρχαν το 1914 λειτουργούσαν και το 1948 στη ΡΣΟΣΔ. Στην Ουκρανία αυτές ήταν το 78,4%, κάτι που οφείλεται στο γεγονός ότι σημαντικό τμήμα της Ουκρανίας μετά την πτώση της αυτοκρατορίας βρέθηκε εντός του πολωνικού κράτους.
Το 1949 ως αποτέλεσμα της διαδικασίας της αναγκαστικής επανένωσης της ελληνο-καθολικής Εκκλησίας στο πατριαρχείο της Μόσχας, η ΡΟΕ δέχθηκε 3.001 νέες εκκλησίες, 1.242 κληρικούς και 463 διακόνους.
Η εκκλησία αυτή αντιμετωπιζόταν ως πρακτορείο του Βατικανού και για το λόγο αυτό δεν εντάχθηκε στην νέα αντίληψη των σχέσεων με την Εκκλησία. Εκτός αυτού οι ελληνο-καθολικοί αποτελούσαν την ιδεολογική πηγή του ουκρανικού εθνικισμού, κι ως εκ τούτου δεν εντασσόταν στην γενική λογική του Στάλιν της δεκαετίας του 1940 σχετικά με την ιδιαίτερη θέση του ρωσικού λαού στην ΕΣΣΔ.
Το 1953 ο αριθμός των ναών (τόσο των κανονικών όσο και των οίκων προσευχής) ήταν 13.508, πάνω από 800 λιγότεροι απ’ ότι το 1948. Ωστόσο, κανονικές λειτουργίες τελούνταν μόνον σε 9.387 ναούς, από τους οποίους καθημερινά σε 504 (AR, σελ. 335).
Σε αυτό πρέπει να προσθέσουμε 70 ενεργά μοναστήρια και σκήτες (από αυτά μόνον 2 στην ίδια τη Ρωσία) με 4.620 μοναχούς και μοναχές. Συνολικά την περίοδο από το 1950 μέχρι το 1953 ο αριθμός των ναών μειώθηκε κατά 765.
Η κατανομή των ναών παρέμεινε ανισομερής και το 1956. 63,4% όλων των σοβιετικών ναών βρίσκονταν στο έδαφος της Ουκρανίας, δηλαδή ακόμη περισσότεροι απ’ ότι το 1948, όπως και το 50% των κληρικών. Δηλαδή σημαντικό μέρος της εκκλησιαστικής ζωής της ΕΣΣΔ πραγματοποιείτο στο έδαφος μιας μόνο δημοκρατίας, όταν στη Ρωσία ήταν επικεντρωμένη σε πόλεις και, γενικά, καμία σύγκριση δεν μπορεί να γίνει με την κατάσταση που επικρατούσε μέχρι την επανάσταση.
Το 1958 στην ΕΣΣΔ υπήρχαν 13.414 εκκλησίες και 56 μονές – 94 ναοί λιγότεροι από ότι πριν 3 χρόνια. Ωστόσο, έπειτα από 7 χρόνια, το 1965, έμειναν μόνον 7.551 ναοί και 16 μονές. Ακόμη έπειτα από 10 χρόνια, το 1975 η ΡΟΕ διέθετε 7.062 ενορίες και το 1982 7.001 ενορίες.
Το 1988, στα 1000 χρόνια από την βάπτιση των Ρώσων, στην ΡΟΕ απέμειναν συνολικά 6.893 ενορίες, 74 επισκοπές, 6.674 ιερείς, 723 διάκονοι, 21 μονές, 1.190 μοναχοί και μοναχές, 3 σεμινάρια, 2 ακαδημίες και 1.999 σπουδαστές.